Pomimo upływu lat, tematyka stresu i radzenia sobie z nim nie traci na popularności. Dzieje się tak głównie ze względu na znaczącą rolę, jaką odgrywa stres. Uważa się go za czynnik wpływający na różne aspekty funkcjonowania człowieka: stan zdrowia, sprawność fizyczną i psychiczną. Szczególne znaczenie w zmaganiu się ze stresem przypisuje się metazasobom, złożonym właściwościom psychologicznym, które tworzą konstelacje zdolności pozwalające człowiekowi chronić się przed stresem i efektywnie z nim zmierzać (Poprawa, 2001). Dzięki nim człowiek jest zdolny do korzystania z dostępnych mu zasobów osobowościowych i środowiskowych. Jednym z takich metazasobów jest osobowościowa twardość, czyli hardiness.
Hardiness w teorii
Nazywana również osobowościową odpornością lub wytrzymałością, określana jest jako osobowościowy styl odporności na stres, a także optymistyczna orientacja życiowa. Pojęcie to wprowadziła Susan Kobasa (1979). Badając grupę kierowników, zauważyła, że osoby doświadczające wysokiego poziomu stresu różniły się pod względem odczuwanych somatycznych konsekwencji stresu.
Twardość to zdolność do korzystania z dostępnych zasobów środowiskowych oraz osobowościowych, która umożliwia skuteczniejsze radzenie sobie ze stresującymi wydarzeniami (Kobasa i Pucetti, 1983). Osoby „twarde” (o silnych postawach osobowościowej twardości) charakteryzują się zaangażowaniem, silnym poczuciem autonomii, wiarą w umiejętności kontrolowania sytuacji, kreatywnością oraz brakiem poczucia bezsilności. Niepowodzenia traktują jako bodziec do dalszego rozwoju, łatwiej budują złożone sieci wsparcia społecznego i biorą odpowiedzialność za swoje czyny (Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008).
Hardiness stanowi globalny i pozytywny czynnik osobowościowy, pozwalający przewidzieć efektywność podejmowanego działania w warunkach trudnych lub przynajmniej ułatwiający przygotowanie się do zastosowania adekwatnej strategii radzenia sobie. Bartone (2008) wskazuje Jednostki Specjalne w wojsku jako miejsca o wysokim stopniu wymagań, gdzie każdy błąd może być katastrofalny. Żołnierze będący członkami Sił Specjalnych charakteryzują się znacząco wyższym poziomem osobowościowej twardości niż ci, którzy nie ukończyli szkolenia. Wyposażeni w komponent hardiness zdecydowanie lepiej radzą sobie w obliczu wysokich wymagań, a także mają większą tolerancję na stres.
Do aspektów osiągnięć, których udoskonalenia oczekiwać można u osób o wyższym poziomie osobowościowej twardości, zaliczyć można efektywność wykonywania zadań trudnych, podejmowanie przywódczych ról oraz bycie kreatywnym. Udowodniono, że koszykarze charakteryzujący się wyższym poziomem osobowościowej twardości poprawiali swoje osiągnięcia w ciągu całego sezonu (Maddi, 2006). Badania Bartone i Snook (1999; za: Maddi, 2006) wskazują, że twarde postawy stanowiły najlepszy predyktor zachowań przywódczych po ponad czterech latach treningu wśród kadetów Akademii West Point. Podobnie badania Westmana (1990; za: Maddi, 2006) wykazały, że rekruci w izraelskiej szkole oficerskiej, cechujący się wysokim poziomie hardiness, mimo iż częściej opisywali trening jako stresujący, doprowadzali go do końca. Dla rekrutów o niskiej osobowościowej twardości charakterystyczną tendencją było opisywanie treningu jako łatwego i przyjemnego. Mimo tego, nie ukończyli szkolenia.
Hardiness jest zmienną decydującą o tym, jak człowiek interpretuje dotykające go wydarzenia, a także warunkującą ocenę tych wydarzeń oraz własnych możliwości w kontekście radzenia sobie z nimi. Uznaje się, że wzmacnia ona te zachowania oraz podejmowane strategie zaradcze, które prowadzą do korzystnych dla jednostki rozwiązań sytuacji spowodowanych stresem (Kobasa i Puccetti, 1983). Osobowościowa twardość wiąże się z preferowaniem zachowań prowadzących do witalności, wzmocnienia i uodpornienia organizmu, a w efekcie do zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń „fizycznego wyczerpania” (np. chorób sercowo-naczyniowych, otyłości, raka, choroby Alzheimera), a także zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia problemów psychicznych, jak zaburzenia depresyjne, lękowe czy agresja (Maddi, 2006).
Komponenty
Na osobowościową twardość składają się trzy komponenty, tzw. krytyczne cechy osobowości, określane mianem „Trzy C” (3Cs). Są to: zaangażowanie (commitment), kontrola (control) oraz wyzwanie (challenge) (Kobasa i Maddi, 1984; za: Maddi, 2006). Komponent zaangażowania opiera się na skłonności do włączania się w sytuacje życiowe, zainteresowanie tym, co się wokół dzieje. To poczucie celu i sensu podejmowanych działań. Podstawą drugiego komponentu, czyli kontroli, jest poszukiwanie wyjaśnień tego, co się człowiekowi przydarza. Wiąże się ze świadomością własnej sprawczości oraz dotyczy przekonania jednostki, że jej działania są przyczyną zdarzeń i wpływają na ich przebieg. Ostatni komponent osobowościowej twardości to wyzwanie, rozumiane jako wiara, że zmiany w życiu są jego naturalną częścią, a potencjalne szkody związane z wystąpieniem stresującego wydarzenia są antycypowane jako możliwości rozwoju.
Osobowościowa twardość a radzenie sobie ze stresem
Twarde postawy „Trzy C” dostarczają odwagi i motywacji do podejmowania ciężkiej pracy w przekształcaniu stresujących okoliczności z potencjalnych klęsk w możliwości rozwoju. Układ tych komponentów wyznacza specyficzny styl odporności, w którym radzenie sobie w sytuacjach stresowych opiera się na przekształcaniu tych wydarzeń w możliwości i okazje do osobistego rozwoju (Poprawa, 2001). Uruchamiają one funkcjonowanie zasadzające się na wzorcach twardych postaw, które motywują do korzystania ze stylów radzenia sobie zorientowanych na rozwiązanie problemu (lub przekształcenie go), a nie radzenia sobie skoncentrowanego na emocjach (przez zaprzeczanie czy wypieranie). Podstawę teorii osobowościowej twardości stanowi założenie, że człowiek jest nieustannie narażony na działanie stresorów, zarówno tych nieuniknionych (będących naturalną częścią ludzkiego życia), jak i narzuconych przez nieprzewidziane sytuacje (Maddi, 2006).
Kiedy ostry i chroniczny stres narasta, podnosi się również poziom napięcia i pobudzenia w organizmie. Jeśli działanie stresogennego bodźca jest zbyt intensywne i trwa zbyt długo, zagrożeniu mogą ulec zarówno zdrowie, jak i wydajność oraz osiągnięcia jednostki. Jeśli na tym etapie jednostka posiada twarde postawy na wysokim poziomie, to zareaguje na stresującą sytuację strategiami radzenia sobie zorientowanymi na rozwiązanie problemu (Maddi, 2006). Kobasa i Pucetti (1983) wymieniają trzy elementy modyfikujące przebieg relacji pomiędzy stresującymi wydarzeniami życiowymi, napięciem i zdrowiem jednostki. Są to: twardość, korzystanie z zasobów społecznych oraz sposoby radzenia sobie ze stresem. Jak już wcześniej wspomniano, osobowościowa twardość wpływa na efektywność radzenia sobie w sytuacjach stresujących oraz na sposoby wykorzystywania dostępnych nam zasobów. Głównym zasobem społecznym jest wsparcie. Twardość i wsparcie społeczne determinują efektywne radzenie sobie ze stresem (Kobasa i Pucetti, 1983), jednak efektywność zależy w większej mierze od samej twardości niż od wsparcia społecznego.
Przyjmuje się, że jednostka posiadająca twarde postawy na wysokim poziomie skłonna będzie reagować w sytuacji stresu strategiami radzenia sobie zorientowanymi na rozwiązanie problemu (przekształcenie go), a nie stylem skoncentrowanym na emocjach czy unikaniu (Maddi, 2006). Znaczenie osobowościowej wytrzymałości w bezpośrednim stawianiu czoła sytuacjom stresowym i w skutecznym radzeniu sobie z nimi potwierdzają wyniki wielu badań empirycznych. Jednymi z pierwszych były badania podłużne przeprowadzone na IBT (Illinois Bell Telephone) w latach 1975-1987 (Maddi, 2006). Objęły one próbkę 450 mężczyzn i kobiet na stanowiskach kierowniczych. W trakcie dwunastu lat trwania badań nastąpił swego rodzaju „przewrót”. W ciągu jednego roku firma przeszła gwałtowne zmiany, które odczuli wszyscy pracownicy. Zebrane dane pokazały, że około 2/3 pracowników załamało się psychicznie i ucierpiało zdrowotnie. W przeciwieństwie do nich, pozostała część próbki utrzymywała się w dobrej kondycji. Osoby przynależące do tej grupy rozwijały się na swoich stanowiskach, często awansując, lub swoje umiejętności i zdobytą wiedzę wykorzystywały, by założyć własne firmy. Osoby należące do tej jednej trzeciej próbki posiadały komponent twardych postaw na wysokim poziomie, co odróżniało je od pozostałych dwóch trzecich.
Badania IBT pokazały, że pracowników cechujących się osobowościową twardością charakteryzował wzorzec radzenia sobie ze stresującymi okolicznościami poprzez stawianie im czoła, zmaganie się z nimi i poszukiwanie sposobów rozwiązania problemu. Podejmowali oni wysiłki w celu przekształcenia stresujących wydarzeń, będących potencjalnymi klęskami, w możliwości rozwoju samych siebie i firmy oraz zbierania nowych doświadczeń. Ponadto pracownicy „twardzi” byli bardziej zaangażowani w budowanie relacji z bliskimi osobami opartych na wzajemnej pomocy i zachęcie, a także dbali o swoje zdrowie i samopoczucie. Wyniki badań potwierdziły zatem, że odwaga mieszcząca się w postawach twardości zapewniła siłę i motywację do podejmowania trudnej pracy radzenia sobie poprzez transformację (Maddi, 2006).
Wnioski o negatywnej korelacji osobowościowej twardości ze stosowaniem strategii unikowych można wyciągnąć na podstawie badania Maddiego, Wadhwy i Haiera (1996; za: Maddi, 2006). Badali oni używanie alkoholu i narkotyków wśród absolwentów liceów. Podczas gdy osoby obciążone rodzinnym czynnikiem ryzyka przyznawały się do sięgania po alkohol i narkotyki, to właśnie twardość korelowała negatywnie z częstością używania tych substancji.
Również próby porównania twardości i optymizmu pod kątem stopnia ich wpływu na radzenie sobie ujawniły silny związek pomiędzy występowaniem twardych postaw a przejawianiem wzorców strategii radzenia sobie zorientowanych na rozwiązanie problemu. Maddi i Hightower (1999; za: Maddi, 2006) badali dwie grupy: studentów (zarówno kobiety, jak i mężczyzn) oraz grupę kobiet skierowanych do specjalistycznej kliniki onkologicznej. W próbce obejmującej studentów skupiono się na codziennym stresie życia akademickiego. Twardość okazała się silniejsza i miała bardziej dominujący wpływ na radzenie sobie zorientowane na rozwiązanie problemu w porównaniu do oddziaływania optymizmu na podejmowane strategie. Badanie kobiet zagrożonych diagnozą raka pokazało, że pod wpływem zagrażającego życiu stresora, optymizm wiązał się z radzeniem zorientowanym na problem niemal w równym stopniu, co osobowościowa twardość. Jednak jedynie hardiness negatywnie korelowała z regresywnym (przez unikanie i zaprzeczanie) radzeniem sobie (Maddi, 2006).
Moderujący wpływ na zdrowie
Twardość nie zmienia bezpośredniego wpływu stresu na zachorowalność, ale moderuje siłę oddziaływania stresu na praktyki prozdrowotne. Osoby twarde częściej angażują się w zachowania mające na celu utrzymać dobry stan zdrowia oraz unikają niezdrowych praktyk, co w konsekwencji zmniejsza poziom napięcia i złego samopoczucia (Maddi, 2006). Wydają się one także podtrzymywać lepsze zachowania zdrowotne podczas doświadczania stresu niżeli osoby o niższym poziomie twardości, a poprzez praktyki prozdrowotne twardość pośrednio wpływa na zdrowie.
Wiebe i McCallum (1986; za: Harris, 2004) udowodnili w swoich badaniach, że osoby o niskim poziomie hardiness zgłaszają więcej dolegliwości oraz mają częstsze tendencje do niezdrowych zachowań w obliczu sytuacji stresujących niż osoby o wysokim poziomie osobowościowej twardości. Zbadali oni również związek pomiędzy hardiness, praktykami prozdrowotnymi oraz zachorowalnością wśród studentów (1986). Studenci o wysokim poziomie twardości podtrzymywali zdrowe zachowania i praktyki w trakcie bycia pod wpływem stresu w przeciwieństwie do studentów o niższym poziomie hardiness.
Na poziomie komórkowym
Dolbier i współpracownicy (2001) zbadali funkcjonalną skuteczność komórek odpornościowych u osób o niskim i wysokim poziomie hardiness. Dokładniej, badali oni in vitro proliferację (namnażanie się komórek) limfocytów w odpowiedzi na atakujące mikroorganizmy (antygeny i mitogeny) – proces mający odzwierciedlać wydarzenia dziejące się in vivo. Doświadczenia wykazały, że u osób o wyższym poziomie osobowościowej twardości następował istotny wzrost proliferacyjnych reakcji. Wyniki te odnoszą się do odpornościowych reakcji w niestresujących warunkach, niemniej sugerują, że adaptacyjne cechy hardiness mogą chronić organizm przed immunosupresyjnym działaniem stresu, a poprzez to podtrzymywać dobry stan zdrowia.
Podsumowanie
Konkludując, hardiness, czyli osobowościowa twardość, wyznacza specyficzny styl odporności, w którym radzenie sobie w sytuacjach stresowych opiera się na przekształcaniu wydarzeń stresujących w okazje do osobistego rozwoju. Komponenty twardości uruchamiają funkcjonowanie oparte na wzorcach twardych postaw, które motywują do korzystania ze stylów radzenia sobie zorientowanych na rozwiązanie problemu (lub przekształcenie go), a nie radzenia skoncentrowanego na emocjach (przez zaprzeczanie albo wypieranie) czy radzenia unikowego. Twardość negatywnie koreluje ze zgłaszanymi problemami zdrowotnymi. Wnioskuje się o silnym, moderującym wpływie hardiness na zdrowie poprzez podtrzymywanie zachowań prozdrowotnych. Szczególnie interesujące są wyniki badań na poziomie komórkowym: dotyczące odpornościowych reakcji limfocytów. Aczkolwiek, przeprowadzenie tego rodzaju doświadczeń powinno również obejmować weryfikację funkcjonalnej skuteczności komórek odpornościowych w obliczu stresującej sytuacji. Warto także wspomnieć o możliwości kształtowania w sobie postaw osobowościowej twardości. Salvatore E. Maddi (2002; za: Cress i Lampman, 2007) stworzył Trening Twardości – program wzmacniający komponenty hardiness i uczący zarządzania stresem. Zawiera naukę – twardych umiejętności radzenia sobie, korzystania ze wsparcia społecznego, relaksacji, odpowiedniego odżywiania i fizycznej aktywności – nazywaną pięcioma palcami dłoni.
Badania nad komponentem osobowościowej twardości trwają już od ponad trzydziestu lat, lecz zważywszy na wzrastające tempo zmian zachodzących w świecie i nieustanną potrzebę adaptowania się do nich, kontynuacja badań w zakresie hardiness wydaje się niezwykle istotna.
Bibliografia:
Bartone, P.T. (1999). Hardiness protects against war-related stress in Army Reserve Forces. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 2, 72-82.
Bartone, P.T., Roland, R., Picano, J.J. i Williams, T.J. (2008). Psychological Hardiness predicts in US Army Special Forces candidates. International Journal of Selection and Assessment, 1, 78-81.
Cieślak, R. i Łuszczyńska, A. (2002). Związek twardości z dobrostanem i stresem w pracy. Psychologia Jakości Życia, 1 (1),79-113.
Cress, V. i Lampman, C. (2007) Hardiness, stress and health-promoting behaviours among college students. Psi Chi Journal of Undergraduate Research, 12 (1), 18-23.
Dolbier, C.L. (2001). Differences in Functional Immune Responses of high vs. low hardy healthy individuals. Journal of Behavioral Medicine, 24 (3), 219-229.
Harris, S.M. (2004). The effect on health value and ethnicity on the relationship between Hardiness and health behaviors. Journal of Personality, 2, 379-411.
Heszen, I. i Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kobasa, S.C. (1979). Stressful life events, personality and health: An inquiry into hardiness. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 1-11.
Kobasa, S.C. i Pucetti, M.C. (1983). Personality and social resources in stress resistance. Journal of Personality and Social Psychology, 43, 839-850.
Litz, B.T. (2005). Has resilience to severe trauma been underestimated? American Psychologist, 3, 261-262
Maddi, S.R. (2006). Hardiness: the courage to grow from stresses. The Journal of Positive Psychology, 1 (3),160-168.
Ogińska-Bulik, N. i Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.
Poprawa, R. (2001). Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.). Podstawy psychologii zdrowia (s.103-141). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Wiebe, D. i McCallum, D. (1986). Health practices and hardiness as mediators in the Stress-illness relationship. Health Psychology, 5, 425-438.
